اقتصاد مقاومتی به زبان ساده

۱- فرض کنید یک کشاورز بجای اینکه هر روز در زمین کشاورزی کار کند و با دستمزد خود، مایحتاج و خورد و خوراک خانواده اش را تامین کند، به هر دلیلی از این کار امتناع می کند و هر ماه فرش های قیمتی زیر پایش، طلاهای همسرش و لوازم خانه اش را می فروشد تا بتواند نیازهای ضروری و اولیه خانواده (همچون غذا، پوشاک و …) را تامین کند، حال اگر این وسط در بازار خریداری بی رحم و زورگو هم باخبر باشد که این کشاورز اگر امروز فرش خود را نفروشد اهل خانه اش باید سر را گرسنه به بالین بگذارند! قطع به یقین تا می تواند به او زورگو می گوید و هر قیمتی را که دلش بخواهد برای اجناس کشاورز تامین خواهد کرد و کشاورز هم کاری از دستش بر نیاید!

۲- البته «حکیم» آن دیار هم چند بار این را به جناب کشاورز گوشزد کرده بود که هیچ آدم عاقلی این کار را نمی پسندد! ‍،‌چرا که بخوبی می داند آقای کشاورز دارد «سرمایه فروشی» یا به نوعی «سرمایه سوزی» می کند و دیر یا زود این «سرمایه محدود» او تمام خواهد شد و آنگاه است که «کاسه چه کنم!» بدست خواهد گرفت و احتمالاً خانواده اش هم او را سرزنش خواهند کرد که چرا از همان روز اول به فکر امروز نبودی؟!

۳- حکایت «اقتصاد ما»، حکایت همین آقای کشاورز است، ما و دولت مان سال هاست که داریم «نفت می فروشیم» و با آن «واردات» می کنیم و بخش اعظمی از بودجه جاری دولت مان را هم داریم از نفت فروشی مان تامین می کنیم، بجای آنکه نفت را بگذاریم برای روز مبادا و یا با پول نفت سرمایه گذاری و اشتغال زائی کنیم داریم آن را اولاً به بدترین شکل ممکن می فروشیم (یعنی خام فروشی می کنیم و حال آنکه کشورهای خریدار با نفت خام ما بیش از ۲۵۰۰ نوع فرآورده تولید می کنند و به قمیت گرانتر به خودمان می فروشند) و ثانیاً با دلارهای نفتی مثلاً برنج هندی وارد می کنیم و می خوریم! و سبد کالای مان را هم تکمیل می کنیم…

۴- این حکایت «سرمایه فروشی»، حکایت امروز و دیروز هم نیست، از صد و شش سال قبل که اولین چاه نفت مان کشف شد (۵خرداد ۱۲۸۷) و از شصت و اندی سال قبل که «صنعت نفت مان به اصطلاح ملی» شد(۲۹اسفند ۱۳۲۹) ما داریم همین رویه را ادامه می دهیم و در واقع این «خشت کج» در دوران رژیم های طاغوتی بنا گذاشته شد و در این سال ها با کمال تاسف ما هم آن را دنبال کرده ایم و طی سالیان، خریداران بازارهای نفت هم که اتفاقاً نوعاً از زورگیان عالم اند، بخوبی از وابستگی ما به این «سرمایه تمام شدنی و بین نسلی» یعنی نفت مطلع بوده و هر قیمتی که دلشان خواسته برای نفت تعیین کرده اند و ما هم ناچار به تمکین(!)، پس می شود گفت تا کنون این سرمایه به نوعی «مایه ی دردسر» ما شده است!

۵- سی و پنج سال است که دولت های مختلف بر سر کار آمده اند و بعضاً هم بنا را بر کاهش «وابستگی اقتصاد به نفت» گذاشته اند، تلاش های زیادی صورت گرفته،‌ اما همچنان بخش اعظمی از بودجه کشور به نفت وابسته است و در تحریم های ظالمانه اخیر این واقعیت به ما ثابت شد که این وابستگی چقدر برای ما مضر است، ضررش از آن جهت بود که یک «نقطه ضعف» آشکار در اقتصاد ما بود و دشمنی که خود را وارد یک عرصه ی نبرد اقتصادی کرده، طبیعی است که دست می گذارد بر روی نقاط ضعف حریف، و چه نقطه ضعفی بهتر از همین وابستگی اقتصاد به نفت و تک محصولی بودن اقتصاد! و دیدیم آنچه شد، به دیگر سخن نفت سرمایه ای در دست ماست اما فی الواقع مایه ی دردسرمان شده است. و این را هم باید گفت که «نفت به ذات خود ندارد عیبی   هر عیب که هست از شیوه ی استفاده ی ماست». همچون حکایت همان کشاورز و خریدار و حکیم…

۶- شعار اصلی انقلاب ما «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» بوده و هست، ما باید «آرمان گرائی واقع بینانه» داشته باشیم، واقعیت را باید گفت که «استقلال اقتصادی» تاکنون یک آرمان محقق نشده برای انقلاب ما بوده است. اقتصاد کشوری چون ایران که دارای «جهان بینی خاصی» است و این جهان بینی با منافع قدرت های بزرگ در تضاد است، یک اقتصاد خاص است و بهترین تعبیر از این اقتصاد همان «اقتصاد مقاومتی» است، اصطلاح «اقتصــاد مقاومتی» اولین بار در تاریخ ۱۶/۰۶/۱۳۸۹ توسط مقام معظم رهبری وارد ادبیات اقتصادی کشور شد که فرمودند؛ « ما باید یک اقتصاد مقاومتىِ واقعى در کشور به وجود بیاوریم».

اقتصاد مقاومتی از نگاه معظم له بر سه رکن اساسی و سه الزام حیاتی استوار است:

 الف) مردمی کردن اقتصاد

ب) کاهش وابستگی اقتصاد به نفت

ج) مدیریت و تعادل در مصرف

۷- واقعیت این است که رهبر انقلاب از همان «روزهای اول رهبری شان» بر این موضوع تاکید ویژه داشته اند و این را بوضوح می توان در «گفتمان اقتصادی» ایشان یافت، بعنوان نمونه آنجا که فرمودند:

«من هفده هجده سال قبل به دولتی که در آن زمان سر کار بود و به مسئولان گفتم  کاری کنید که ما هر وقت اراده کردیم، بتوانیم درِ چاههای نفت را ببندیم. آقایانِ به قول خودشان “تکنوکرات” لبخند انکار زدند که مگر می شود؟! بله، می شود؛ باید دنبال کرد، باید اقدام کرد، باید برنامه‌ریزی کرد. وقتی برنامه‌ی اقتصادی یک کشور به یک نقطه‌ی خاص متصل و وابسته باشد، دشمنان روی آن نقطه‌ی خاص تمرکز پیدا می کنند».

۸- اما مردمی کردن اقتصاد یعنی چه؟ کاهش وابستگی اقتصاد به نفت چگونه؟، برای اینکه به این سوال پاسخ بدهیم ابتدا نیاز است «اوضاع کنونی اقتصاد کشور» را بررسی مختصر کنیم؛ از نگاه عقلای علم اقتصاد، ‍‌اقتصاد امروز ایران در یک شرایط «رکود تورمی» است،‌ یعنی رکود بخش تولید و بیکاری از یک طرف و تورم و گرانی اجناس از دیگر سوی، اقتصاد ملی ما را مورد فشار قرار داده اند، همزمانی رکود و تورم با هم بر حساسیت موضوع می افزاید و شاید به همین خاطر است که از «رکود تورمی» به «حالت گرداب گونه» هم تعبیر می کنند.

در اقتصاد کلان اصلطلاحاَ می گویند «بخش عرضه کل اقتصاد دچار شوک شده است»، ‌به تعبیر ساده یعنی یک عامل خارجی(تحریم) به مانند یک شوک حال و روز اقتصاد ایران را به این روز در آورده است!، ‌اما سوال اساسی اینجاست که «چرا باید یک عامل خارجی بتواند اینگونه بر اقتصاد ما تاثیر بگذارد و اقتصاد ما برای اینکه بتواند در مقابل  این شوک و شوک های احتمالی بعدی مقاومت کند باید چه تغییراتی داشته باشد؟ اصلاَ ضعف اساسی کار در کجاست؟»، اینجاست که نقش اقتصاد مقاومتی بخوبی برجسته می شود، اینجاست که تاکید های مکرر رهبری جامعه مبنی بر «تکیه بر ظرفیت های درون زا » پدیدار می شود.

۹- در بیان چرایی تاثیرپذیری اقتصاد ما از آن عامل خارجی یعنی تحریم، همان «داستان کشاورز بیکار» کافی است، اما اینکه چه باید کرد که اقتصاد ما در مقابل این فشارها «تاب آوری» بیشتری داشته باشد، باید گفت که ما باید نقاط ضعف اقتصادمان را برطرف کنیم، اصلی ترین نقطه ضعف ما هم «بیماری اعتیاد» است(!)، بله تعجب نکنید ما یک «اقتصاد معتاد» داریم معتادی که البته متمول هم هست،‌ تنومند هم هست نه اینکه نحیف باشد(!)، فرد معتاد به «مواد مخدر» اعتیاد دارد و اقتصاد ما هم به یک «طلای سیاه» یعنی نفت.

فرد معتاد برای اینکه امیدوارانه به زندگی خود بازگردد باید «ترک اعتیاد» کند و این را می داند که ترک اعتیاد او همراه است با «درد و خماری»!. کشور ایران، از لحاظ «مجموعه ذخایر نفت و گاز» در جهان اول است، اما وابستگی اقتصاد کشور به درآمدهای نفتی از گذشته موجب شکل گیری یک «اقتصاد تک محصولی و ضربه پذیر» شده است.

(ایران از لحاظ مجموع ذخایر نفت و گاز، در جهان اول است)

۱۰- تجریه سی و اندی ساله در نظام اسلامی و دولت های گذشته بخوبی نشان می دهد که «مدل ها و مکاتب اقتصادی» موجود در غرب (ائم از نئوکینزی و فریدمنی که هر دو ذیل «اقتصاد آدام اسمیتی» تعریف می شوند و هرکدام به نوعی در دولت های کارگزاران سازندگی، اصلاحات و دولت های نهم و دهم و به احتمال فراوان دولت یازدهم مورد آزمایش قرار گرفته و می گیرند) به تنهائی قابلیت حل مشکلات اقتصادی ایران را ندارند و ما باید یک الگو و مدل اقتصادی مبتنی بر مبانی فکری و اعتقادی نظام اسلامی خودمان طراحی کنیم. همین جا برای اینکه متهم به «بی سوادی» نشوم در تائید این بند استناد می کنم به فرمایش رهبری انقلاب که؛ «یکى از مشکلات ما در طول این سالها این بوده که افرادى آمده‌اند مفاهیم اسلامى را با مفاهیم غربى ترجمه کرده‌اند، حرفهاى غربى‌ها را تکرار کرده‌اند، دنبال تحقق آنها بودند؛ در حالى که انقلاب اسلامى براى این نیست. آزادى غربى در زمینه‌ى اقتصاد، همین مطالبى است که مى‌بینید؛ همین «اقتصاد آدام اسمیتى» و رسیدن به این وضع دیکتاتورى اقتصادى موجود دنیا، که الان دارد انحلال و فروریختگى خودش را بتدریج نشان می دهد. مراد ما از آزادى که این نیست…». ۲۴/۰۷/۱۳۹۰

۱۱- حالا اینها که گفتم چه ربطی داشت به مقوله ی مردمی کردن اقتصاد و کاهش وابستگی اقتصاد به نفت؟، می گویم؛ اگر قصد داشته باشیم از امروز سهم نفت را در بودجه کشور (مخصوصاَ بخش جاری بودجه) کاهش بدهیم، اگر از امروز تصمیم بگیریم که به اراده خودمان نفت کمتری بفروشیم، اگر از امروز بخواهیم «چشم را ندوزیم به دست دیگران»، باید چکار کنیم؟ اگر نفت نفروشیم چه کنیم؟ چگونه واردات کنیم؟ نیازهای کشور را چگونه تامین کنیم؟،‌دولت هزینه های خودش را از کجا تامین کند؟ پاسخ را در ادامه بخوانید؛

۱۲- بیائید با هم برگردیم به اوضاع و شرایط قبل از تحریم ها، در کشور ما در بهترین حالت روزی چهار و نیم میلیون بشکه نفت تولید می شد و از این مقدار تقریباَ دو و نیم میلیون آن صادر و حدود دو میلیون بشکه از آن نیز در داخل مصرف می شد.

پیش تر هم گفتم که «خام فروشی» بدترین نوع استفاده از نفت است (این به کنار)،‌ حالا پول این دو و نیم میلیون بشکه نفت را می آوردیم در کشور، و اکنون که تحریم شده ایم در واقع آن دو نیم میلیون نفت صادراتی ما رسیده است به یک میلیون بشکه، اما مصرف داخل مان همان است و ای بسا بیشتر هم شده است، پس اوضاع خیلی هم تغییر نکرده است.

(نمودار تولید و مصرف نفت در ایران بین سال های ۱۹۷۷ تا ۲۰۱۰)

۱۳- تازه چند سالی است که با مصوبه مجلس، بخشی از پول نفت صادراتی مان را به صندوق توسعه ملی(حدود۳۱%) می فرستیم و با بخش اعظمی از آن «هزینه های دولت» را تامین می کنیم و همچنین «واردات» انجام می دهیم، تا بحال پرسیده ایم که کالاهای عمده و اولویت اول که با پول نفت وارد می کنیم،‌چه کالاهائی هستند؟ کالاهای اساسی نظیر گوشت قرمز، گوشت مرغ، گوسفند زنده، جو، ذرت، دانه سویا، کنجاله، روغن خام، شکر خام، شیرخشک صنعتی و …

حالا دوباره سوال می کنم، آیا ما ناتوان هستیم که نمی توانیم اینها را در کشور خودمان تولید کنیم؟، حتماَ باید پول نفت را ببریم و با آن دانه سویا وارد کنیم؟! کشوری که در آن مدرنترین پهپادها و موشک ها و پیشرفته ترین داروها ساخته می شود، آیا جوانانش نمی توانند این اقلام را در کشور خودشان تولید کنند؟! ما باید مردانه «پای تولید ملی مان بایستیم»،‌ اگر تولید ملی در کشور تقویت شود و تولیدکننده سودآوری داشته باشد آنگاه می‌تواند مالیات دهنده خوبی نیز باشد و منابع بودجه عمومی را هم تأمین کند.

۱۴- می گویند امروز در دانشگاه پرینستون آمریکا، یک دانشجوی دکترا دارد روی «جهاد سازندگی ایران» پایان نامه می نویسد که ببینید سی سال پیش در ایران چه اتفاقی افتاده است، آیا ما تا زمانی که تجریه های ارزشمندی همچون جهاد سازندگی را داریم باز هم باید «چشم را بدوزیم به دست دیگران؟»،‌باز هم باید بگوئیم؛ «مردمی کردن اقتصاد چگونه؟»، اینجاست که معنای تولید ملی را می فهمیم،‌ اینجاست که معنای اقتصاد بدون نفت را می فهمیم، ‌اینجاست که معنای جهاد اقتصادی را می فهمیم و اینجاست که معنای «مردمی کردن اقتصاد» را می فهمیم، رهبری حکیم می فرمایند؛ «سیستم بانکى کشور، دستگاه‌هاى دولتى کشور و دستگاه‌هائى که میتوانند کمک کنند – مثل قوه‌ى مقننه و قوه‌ى قضائیه – کمک کنند که مردم وارد میدان اقتصاد شوند.» . ۰۳/۰۵/۱۳۹۱

۱۵- حالا برگردیم به آن دو میلیون بشکه نفتی که در داخل کشور مصرف می کنیم، این را اضافه کنید به میزان گاز و برقی که ما در خانه های مسکونی،‌ در صنایع و کارخانه ها و در ادارات دولتی مان داریم مصرف می کنیم،‌ اگر چه ایران یک کشور غنی از لحاظ منابع انرژی است، اما شدت مصرف انرژی یا به تعبیری شدت انرژی (Energy Intensity) در ایران نیز بالاست و در این زمینه فاصله زیادی با استاندارد های جهانی دارد. از طرفی بهره وری انرژی در ایران نیز در مقایسه با استاندارد های جهانی بسیار پائین است. به زبان بی سوادی یعنی اینکه؛ ما یک کشور هفتاد و پنج میلیون نفری هستیم اما به اندازه یک میلیارد و ششصد میلیون نفر انرژی مصرف می کنیم!

 (شدت مصرف انرژی در ایران بیش از میانگین جهانی)

۱۵- متاسفانه فرهنگ مصرف در کشور ما، یک فرهنگ اسراف گونه و نامتعادل است، یکی از عوامل اصلی خراب شدن فرهنگ مصرف در کشور ما همین «استفاده ناصحیح از منبع عظیم نفت و گاز» در سالیان گذشته بوده است،‌ راه اصلاح این کار هم قبل از هرچیزی نیاز به «پیوست فرهنگی» دارد و اینجاست که به خوبی به سومین رکن اقتصاد مقاومتی یعنی « مدیریت و تعادل در مصرف» پی می بریم، البته امرائی که مبتنی بر آموزه های علم اقتصاد غربی، یک روز در این مملکت تمام همت شان بر این بود که «خوی کاخ نشینی و مصرف بی رویه» را در لایه های جامعه رسوخ دهند باید در پیشگاه تاریخ و ملت ایران پاسخگو باشند، چرا که فرمود؛ « الناس علی دین ملوکهم».‌

۱۶- سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی پس از سه سال، از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ شد، نگارنده معتقد است این کار سرآغاز صدور فرمان «انقلاب اقتصادی» در کشور است، آن هم بعد از سی و پنج سال از انقلاب اسلامی و این بهترین موقع است برای این فرمان، اقتصاد مقاومتی پلی است که عبور از آن ما را به «اقتصاد بدون نفت»، به «اقتصاد دانش بنیان»، به «استقلال اقتصادی»،‌به «رشد تولید ملی»،‌ به «اقتصاد مردمی»،‌ به «جهاد اقتصادی»، به «اقتدار اقتصادی»،‌ به «اقتصاد اسلامی»،‌ «اقتصادی که در آن فساد در حداقل است» خواهد رساند. اصلاَ اقتصاد مقاومتی مبنایش همین «لا تَظلِمونَ وَ لا تُظلَمون» است.